"Vətən Bağı" Sosial Təşəbbüslər İctimai Birliyi
Biz bundan sonra da Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətinin
yaradılması ilə bağlı addımlar atacağıq!
Biz bundan sonra da Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətinin
yaradılması ilə bağlı addımlar atacağıq!
Müasir dövrdə dünyada xüsusi bir səyahət növü – etnoturizm geniş populyarlıq qazanmaqdadır. Dünyanın müxtəlif yerlərində və ya bir ölkənin regionlarında yaşayan insanların həyat tərzi son zamanlar turistlər üçün olduqca cəlbedici hala gəlib. Sadəcə istirahət və təbiətdən zövq almaqla yanaşı, turistlər həm də həmin yerlərdə yaşayan insanların gündəlik həyatı, yaşam tərzi və həyat ritmi ilə maraqlanırlar. Yəni, ölkənin və ya dünyanın əksər hissəsindəki adi həyat tərzindən kəskin şəkildə fərqlənən yaşam tərzi özü-özlüyündə bir növ görməli yerə çevrilir. Azərbaycanda da maraqlı tarixə, mədəniyyətə, təbiətə və yerli əhalinin özünəməxsus həyat tərzinə malik bir çox məkan var. Lakin turizm baxımından maraqlı olan bu çoxsaylı yerlər arasında elə bir kənd var ki, o, ölkənin digər turistik obyektlərindən kəskin şəkildə fərqlənir. Xınalıq Qafqazın ən özünəməxsus və sirli məkanlarından biridir. Böyük Qafqaz dağ silsiləsinin Qızılqaya dağının ətəyində, 2300 metr yüksəklikdə yerləşən Xınalıq, Azərbaycanın Quba rayonuna daxil olan, ölkənin ən yüksəkdə yerləşən yaşayış məntəqələrindən biridir.
Bu kəndin təbiəti və tarixi bir çox cəhətdən unikal sayılır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 19 dekabr 2007-ci il tarixli sərəncamı ilə Xınalıq kəndinin ərazisi dövlət tarix-memarlıq və etnoqrafiya qoruğu elan edilmişdir. Bu da kəndin qədim memarlığının və mədəni ənənələrinin qorunmasına xidmət edir. Dövlət başçısının diqqət və qayğısı həmçinin turizmin inkişafına və yerli əhalinin işlə təmin olunmasına da şərait yaratdı. Belə ki, kənddə köhnə evlər və məktəb bərpa olundu, tarix-etnoqrafiya muzeyi, inzibati binalar tikildi, yeni elektrik və internet xətləri çəkildi. Xınalığın yerli təbiəti bütün sərtliyinə baxmayaraq olduqca valehedicidir və heç də təsadüfi deyil ki, Quba rayonunun əsas görməli yerlərindən biri hesab olunur. Bu qədim kəndin ətrafı hündür dağlar, yaşıl və sulu alp və subalp çəmənlikləri ilə əhatə olunmuşdur. Dağların arasından isə gümüşü bir ip kimi axan Qudyalçay çayı keçir. Onun mənbəyi məhz bu qədim yaşayış məntəqəsindən cəmi bir neçə kilometr yuxarıda yerləşir.
Xınalığın yaxınlığında Şahdağ Milli Parkı yerləşir. Bu sirli və qədim kənd Azərbaycanın ən hündür zirvələri ilə əhatə olunmuşdur. Bu zirvələr Xınalığın ətrafında bir neçə kilometr radiusda yerləşir: Bazardüzü (4466 m), Şahdağ (4243 m), Tufandağ (4206 m), Babadağ (3629 m). Elə buna görə də, çox qədim dövrlərdən bəri yerli sakinlər özlərini dünyanın zirvəsində hiss ediblər. Təəccüblü deyil ki, bibliyada qeyd olunan peyğəmbər Nuhun hekayəsi bu ərazi ilə əlaqələndirilir. Xınalıq sakinlərinin inancına görə, Nuhun gəmisinin dayandığı yer məhz bu dünyanın ən uca zirvələri sayılan dağlardır.
Xınalığın düz qarşısında yerləşən bir zirvə – yerli əhali tərəfindən “Qiblə” adlandırılan Xınalıq zirvəsi – xüsusilə maraq doğurur. Bu ad ona, İslamın müqəddəs məkanları istiqamətində yerləşdiyinə görə verilmişdir.
Xınalıqdan bir qədər yuxarıda bir neçə mağara və qrot da yerləşir (Qırx Əbdal mağarası, Qara mağara). Həmçinin burada bir şəlalə də var, lakin bu yerlərə çətin çıxış imkanları səbəbindən çatmaq çox çətindir. Buna baxmayaraq, bu mağaraları görmək istəyən turistlərin sayı az deyil.
Xınalığa aparan yol isə olduqca çətin keçilən, lakin füsunkar mənzərəyə malikdir. Bu yol gözəl kanyonlardan, dolama yollar və təhlükəli dağ keçidlərindən keçir. Elə bu xüsusiyyətlər də Xınalığı turistlər üçün, xüsusilə də ekstremal təcrübə və adrenalin axtaranlar üçün daha da cəlbedici edir.
Çətin keçilən bir ərazidə yerləşdiyindən Xınalığa Böyük Qafqazın qədim kəndlərinə xas olan arxaik yerli memarlıq üslubunu qoruyub saxlamaq müyəssər olmuşdur. Dağın zirvəsində yerləşən Xınalıqda evlər bir-birinə sıx şəkildə bitişik tikilmiş, mərtəbə-mərtəbə bir-birinin üstünə düzülərək sanki evlərdən ibarət süni bir piramida forması yaratmışdır.
Xınalıq evlərinin tikintisində qədim ustalar əsasən çay və dağ mənşəli yonulmuş daşlardan istifadə etmişlər. Kənddə çoxlu bulaqlar mövcuddur, lakin buna baxmayaraq, dağ çaylarından su boru xətləri çəkilərək bütün Xınalıq əhalisi içməli su ilə təmin olunmuşdur.
Kəndin ən yüksək nöqtəsində qədim Cümə məscidi yerləşir. Bu məscidin önündə daşlarla düzülmüş kiçik bir terras yerləşir (şəkil 2). Məscid düzbucaqlı formadadır və düz damla örtülüb. Damı kiçik taxta sütunlarla dəstəklənir. Bu sütunların yuxarı hissəsi incə oyma naxışlarla bəzədilmişdir. Bu naxışlar əsasən müxtəlif ölçülü dairələrdən ibarətdir və alimlərin fikrincə, günəş, ay və ulduzları simvolizə edir.
Xınalıq sakinləri hesab edirlər ki, bu məscid Şimali Azərbaycanda və Cənubi Dağıstanda İslamı təbliğ edən əfsanəvi ərəb missioneri Əbu Müslim tərəfindən əsaslandırılıb. Tədqiqatçıların fikrincə isə, Cümə məscidi daha qədim bir bütpərəst məbədin yerində inşa olunub. Bu məbəd çox güman ki, Qafqaz Albaniyasının qədim tayfaları tərəfindən əsas ilahə hesab edilən Ay tanrısı və ya Selena’ya həsr olunmuşdur.
Bəzi tədqiqatçılar ehtimal edirlər ki, bu məbəd müəyyən dövr ərzində zərdüştilik dininin tərəfdarları üçün də ibadət yeri olmuş ola bilər, lakin bu nəzəriyyəni təsdiqləyən sübutlar hələ tapılmayıb. Qədim dövrlərdə bir dinin ibadətgahının digər bir dinin dini mərkəzinin yerində tikilməsi adi hal sayılırdı və bu, bir dinin digərinə qalib gəldiyini simvolizə edirdi.
Xınalıqda yerli memarlıq üslubunda inşa olunmuş etnoqrafiya muzeyi də mövcuddur. Xınalıq çox qədim bir yaşayış məskənidir. Onun yaranması Qafqaz Albaniyası dövrünə — təxminən 2000 il əvvələ təsadüf edir. Lakin alimlərin fikrincə, xınalıqlılar etnos olaraq təxminən 4000 illik bir tarixə malikdir. Bu qənaətə alimlər xınalıqlılara məxsus dilin xüsusiyyətlərini öyrənərək gəlmişlər. Onların dili təxminən Tunç dövründə formalaşmışdır.
Antik mənbələrdə Qafqaz Albaniyasının qədim sakinləri sırasında “qat”, “kat” və ya “kət” adlı tayfalar barədə məlumatlar yer alır. Xınalıqlılar öz vətənlərini “Kətş” (və ya “Kətç”) adlandırır, özlərini isə “kattidur” deyə çağırırlar. Alimlərin fikrincə, xınalıqlılar çox güman ki, “kat” və ya “kət” tayfasına mənsub olmuşlar və onların ulu babaları Qafqaz Albaniyasının şimal-qərb sərhədlərində — Xeni, Hereti, Bəd kimi bölgələrdə (təxminən müasir Şəki yaxınlığında) yaşamışlar.
Bəzi ehtimallara görə, bu tayfa düşmən tayfaların və ya işğalçıların hücumlarından müdafiə olunaraq Tufan dağını keçmiş, Böyük Qafqaz sıra dağlarının o biri üzünə adlamış və yeni yaşayış məskəni – Xınalığı yaratmışdır. “Xınalıq” toponimi də çox güman ki, vaxtilə Şəki yaxınlığında mövcud olmuş “Xeni” adlı mahal və ya kiçik şəhərdən miras qalmışdır.
Xınalığın özündə və ətrafında müxtəlif dövrlərə aid çoxsaylı qədim qəbiristanlıqlar aşkar edilmişdir. Arxeoloji baxımdan ən maraqlı tapıntılar isə kəndin ərazisində Turizm Agentliyinin apardığı tikinti-bərpa işləri zamanı təsadüfən aşkar edilmiş olduqca qədim insan qəbirləridir. Bu tapıntılar səbəbilə dərhal alimlər, tarixçilər və arxeoloqlar dəvət olunmuşdur. Onların arasında Azərbaycan tarixşünaslığının və arxeologiyasının görkəmli nümayəndələrindən biri, fəlsəfə doktoru, tanınmış tarixçi İdris Əliyev də var idi.
Bu qəbiristanlıqlarda aşkarlanmış sənət əşyaları və silahlar öz ustalıqla hazırlanması və sirli mənşəyi ilə alimləri heyrətləndirmişdir. Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, bu qədim kənd hələ də bir çox sirri öz qoynunda gizlədir, lakin onların ən böyüyü — Xınalığın Qızılqaya zirvəsində necə və niyə məhz burada yaranmasıdır.
Qədim qəbiristanlıqlarla yanaşı, Xınalığın yaxınlığında yerləşən Qara mağarada da qədim insan izlərinə rast gəlinmişdir. Yaxın zamanda bu mağarada arxeoloji qazıntılar aparılacaq və bu tədqiqatlar bölgənin tarixindəki boşluqları doldurmağa kömək edəcək.
Xınalığın ən böyük sirrlərindən biri yerli əhalinin danışdığı dildir. Xınalıqlılar bu dilə “kətş mitsu” və ya “kətş mitsl” deyirlər; bu dilə həmçinin “xınalıq dili” və ya “kətiş dili” də deyilir. “Kətiş mitsl” elə bir dildir ki, özü-özlüyündə təkcə bir ünsiyyət vasitəsi deyil, həm də digər dünya dilləri arasında öz nadirliyi ilə seçilən dil kimi turistik baxımdan bir növ görməli obyekt hesab oluna bilər. Hətta qonşu kəndlərdə belə bu dilə bənzər heç bir dil və ya dialekt yoxdur.
Araşdırmalar göstərir ki, xınalıq dili Qafqaz Albaniyasına məxsus dillərin dialektlərindən formalaşaraq yaranmışdır. Dilçilərin fikrincə, xınalıq dilinin yaşı təxminən 4000 ildir və bu dilin bu günə kimi yaşamış heç bir “qohumu” yoxdur.
Azərbaycanlı dilçilər xınalıq dilini Nax-Dağıstan dilləri ailəsinin “Şahdağ qrupu”na aid edirlər (bu qrupa xınalıq, buduq, qrız dilləri daxildir; cək, xaput və ergüc dilləri isə qrız dilinin dialektləri sayılır). Bəzi dilçilər isə xınalıq dilinin fonetik və morfoloji xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq onu ümumiyyətlə Nax-Dağıstan dilləri ailəsində ayrıca bir qola ayırmağı təklif edirlər.
Bundan əlavə, “kətş mitsl”in mürəkkəb morfoloji quruluşu bu dili öyrənməyi olduqca çətinləşdirir. Xınalıq dilində 14 hal mövcuddur, təkdə olan isimlər dörd müxtəlif razılaşdırma sinfinə malikdir, feil sistemi isə çox inkişaf etmişdir: müxtəlif əmr şəkilləri mövcuddur, dörd cins kateqoriyası var (kişi, qadın, orta və cansız əşyalar üçün).
Bütün bunlardan əlavə, bu dildə şəkilçilər vasitəsilə hal, say, zaman, mənsubiyyət, çoxluq, miqdar və say anlayışları ifadə olunur. Dilin mürəkkəbliyi, xüsusilə feil sisteminin çətinliyi ilə daha da artır. Belə ki, müxtəlif yaş və cins qrupları üçün ayrı-ayrı feil formaları mövcuddur. Məsələn, “o gəldi” ifadəsini xınalıq dilinə tərcümə etdikdə, yaş və cinsdən asılı olaraq bu ifadənin bir neçə fərqli tərcüməsi ola bilər – çünki hər yaş və cins üçün ayrıca feil forması işlənir.
“Kətş mitsl”in bu cür incəliklərini və özəlliklərini nəzərə aldıqda demək olar ki, xınalıq dili təkcə “Şahdağ qrupu” dilləri içində deyil, ümumiyyətlə Azərbaycanda ən çətin başa düşülən və öyrənilməsi ən müşkül olan dil sayılır. Bu isə Xınalığı və onun unikal dilini turistlər üçün daha da cəlbedici edir.
Hazırda bu dildə — “kətş mitsl”də — təxminən 1000 nəfər danışır.
Yerli əlifba, əsasən Xınalıq dilinin fonetik sistemi üzərində qurulmuşdur. “kətş mitsl”də 77 səslik sistem mövcuddur: bunlardan 59‑u samit, 18‑i sait səsdir. Bəzi samitlər iki və daha çox hərfdən ibarət ligaturalarla göstərilir. 1972‑ci ildə Aleksey Kibrik (S.Kodzasov və I.Olovyannikova ilə birgə) tərəfindən hazırlanan «Fragments of the Grammar of the Khinalug Language» (“Xınalıq dilinin qrammatikasının fraqmentləri”) adlı əsərdə latın transliterasiyası əsasında 63 hərfdən (54 samit və 9 sait) ibarət əlifba təklif edilmişdi.
2007‑ci ildə Xınalıq kəndində dilin əlifbası üzrə komissiyanın iclasında (komissiyada Moskva Dövlət Universiteti‑nin linqvistləri və yerli orta məktəbin müəllimləri iştirak edirdi) latın qrafikasına əsaslanan Xınalıq əlifbası qəbul olunmuşdur.
2013‑cü ildə isə Frankfurt Universitetinin Xınalıq fonetikası üzrə araşdırmalarına əsasən yeni variant — 49 hərfdən (41 samit və 8 sait) ibarət əlifba hazırlanmış və hazırda bu əlifba “kətş mitsl”in öyrənilməsinin əsası kimi qəbul edilir. Bir sual yarana bilər: Xınalıqlılar latın qrafikalı rəsmi əlifba qəbul edilməmişdən əvvəl nə yazı sistemindən istifadə edirdilər? Erkən orta əsr müəlliflərinin yazılı mənbələrinə görə, V əsrin əvvəllərində əlifba yaranmazdan əvvəl albanlar başqa bir əlifbaya malik idilər. Lakin “kətş” (Xınalıq) dilinə məxsus yazılı nümunələr — hətta ərəb əlifbası əsasında — qorunub saxlanmamışdır və ya ümumiyyətlə mövcud olmamışdır.
Qafqaz‑Alban əlifbası (təxminən 52 hərfdən ibarət, gargar və ya udin dilləri əsasında) Xınalıqda, yaxud “şahdağ qrupu”na daxil olan kəndlərdə və hətta Dağıstan kəndlərində aşkar edilməmişdir. Alimlərin fikrincə, Xınalıqların ulu babaları Qafqaz sıra dağlarının o biri üzündə — Şəki və Qəbələ yaxınlığında — yaşamışlar.
Ehtimal olunur ki, Qafqaz Albaniyasının dövlət mərkəzi Qəbələdən Bərdəyə köçdükdən və xristianlıq Qafqaz sıra dağlarının cənubunda dərin kök saldıqdan sonra, Xınalıqların öncülləri qədim din – astrolatriya (ulduzlara, Aya, Günəşə ibadət) dinini qoruyaraq tarixi vətənlə əlaqəni zəiflətmişlər. Beləliklə, Xınalıqların öncülləri IV əsrdə Qafqaz Albaniyasının xristian dəyərlərini qəbul etməmişlər və yeni alban əlifbası burada geniş yayılmamışdır.
Lakin Xınalıqda aparılmış bəzi maraqlı tapıntılar yeni suallar yaradır: yerli etnoqrafiya muzeyində naməlum runlarla təsvir olunmuş bir lövhə saxlanır, həmçinin kəndin Cümə məscidinin divarlarından birinin kərpic düzümündə oxşar runlarla daşlar yerləşdirilmişdir. Bu Xınalıq runları özünün sirli təbiəti ilə turistlərin diqqətini cəlb edir və bir növ əlavə görməli obyektə çevrilmişdir.
Xınalıqda və onun ətrafında aparılan qazıntılar zamanı çoxsaylı incəsənət nümunələri aşkar edilmişdir ki, bu da göstərir ki, coğrafi izolyasiya və qapalı həyat tərzinə baxmayaraq, Xınalıqların öncülləri estetikaya sevgisiz olmayıb. Hətta bu gün də bir çox Xınalıq ailəsinin evində qədim əşyalar, antikvar nümunələr və tətbiqi incəsənət əsərləri qorunub saxlanılır. Bu əşyaların bir qismi qədim dövrlərdə qonşu kəndlərlə barter mübadiləsi vasitəsilə əldə edilmiş və ya Xınalıqla ticarət əlaqələri olan tacirlərdən alınmışdır.
Lakin Xınalıqda tapılmış və hələ də Xınalıqlar tərəfindən istifadə edilən əşyaların çoxu yerli ustaların əl işləridir. Yəni Xınalıq yerli səviyyədə incəsənət mərkəzinə çevrilmişdir. Burada silah işi, xalça toxuculuğu, keramika sənəti, dəri emalı, yun əl işləri geniş inkişaf etmişdir. Xüsusilə xalça toxuculuğu və yun əl işləri heyrət doğurur.
Xınalığı ziyarət edən turistlər yerli ustaların gözəl işlərini — bu yerlərə xas naxışlarla və simvollarla hazırlanmış nümunələri — satın ala bilərlər. Həmçinin çox zaman istifadə olunmuş ev əşyaları və bəzək əşyaları etnoqrafiya muzeyinə təhvil verilmişdir, burada hər kəs onları görə bilər. Xüsusi olaraq, yerli intellektual Hacıbaba Badalovun şəxsi antikvar kolleksiyası çox maraqlıdır: qədim dövrlərdən qalmış ev əşyaları, incəsənət nümunələri və fosillər (ətrafda nadir deyil) topladığı bu kolleksiyada xalçalar, antik əşyalar, musiqi alətləri, numizmatika ilə yanaşı nadir işlənmiş soyuq silahlar — monqol qılıncı, Roma qladiusu, nadir işlənmiş xəncərlər, sablələr, bıçaqlar — da mövcuddur. Qəlbi vətəni olan Xınalığa bağlı olan Hacıbaba Badalov bütün gələn turistlərə böyük təəssüratla öz şəxsi kolleksiyasını nümayiş etdirir, qədim Xınalığın tarix və mədəniyyəti ilə fəxr edir.
Xınalıq dünyanın hər yerindən gələn minlərlə turist üçün ən sirli və cəlbedici məkanlardan biri olaraq qalır. Onun asketik, lakin eyni zamanda möhtəşəm təbiəti heç kəsi laqeyd qoymur. Coğrafi yerləşmənin çətinliyinə baxmayaraq, bu qədim və gözəl dağlıq ölkəyə ekstremal səyahət həvəskarları belə — hətta sərt yerli qış günlərində belə — xoş gəlirlər. Xınalıqların həyat tərzi əsrlər boyunca demək olar dəyişməyib və bir çox qədimliksevərlər üçün olduqca cəlbedicidir. Kütləvi urbanizasiya və qloballaşma dövründə insanlar köhnəyə üz tutmaq, min illik tarixə sahib özünəməxsus mədəniyyəti tanımaq və az‑müddətli olsa da Xınalığın həyatına — bütün çətinlikləri və gözəllikləri ilə birlikdə — qoşulmaq istəyirlər.
Heç də təsadüfi deyil ki, UNESCO‑nun 45‑ci sessiyasında “Mədəni Landşaft” nominasiya çərçivəsində Xınalıq kəndi, onun körpə yay və qış yaylaqları və “Köç‑Yolu” adlanan 200 km uzunluğunda mal‑çıxarış marşrutu ilə birlikdə Dünya İrs Siyahısına daxil edilmişdir.
Ceyhun İsmayılov
Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru
Basqal Dövlət Tarix-Mədəniyyət Qoruğu
Direktor
Müasir dövrdə dünyada xüsusi bir səyahət növü – etnoturizm geniş populyarlıq qazanmaqdadır. Dünyanın müxtəlif yerlərində və ya bir ölkənin regionlarında yaşayan insanların həyat tərzi son zamanlar turistlər üçün olduqca cəlbedici hala gəlib. Sadəcə istirahət və təbiətdən zövq almaqla yanaşı, turistlər həm də həmin yerlərdə yaşayan insanların gündəlik həyatı, yaşam tərzi və həyat ritmi ilə maraqlanırlar. Yəni, ölkənin və ya dünyanın əksər hissəsindəki adi həyat tərzindən kəskin şəkildə fərqlənən yaşam tərzi özü-özlüyündə bir növ görməli yerə çevrilir. Azərbaycanda da maraqlı tarixə, mədəniyyətə, təbiətə və yerli əhalinin özünəməxsus həyat tərzinə malik bir çox məkan var. Lakin turizm baxımından maraqlı olan bu çoxsaylı yerlər arasında elə bir kənd var ki, o, ölkənin digər turistik obyektlərindən kəskin şəkildə fərqlənir. Xınalıq Qafqazın ən özünəməxsus və sirli məkanlarından biridir. Böyük Qafqaz dağ silsiləsinin Qızılqaya dağının ətəyində, 2300 metr yüksəklikdə yerləşən Xınalıq, Azərbaycanın Quba rayonuna daxil olan, ölkənin ən yüksəkdə yerləşən yaşayış məntəqələrindən biridir.
Bu kəndin təbiəti və tarixi bir çox cəhətdən unikal sayılır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 19 dekabr 2007-ci il tarixli sərəncamı ilə Xınalıq kəndinin ərazisi dövlət tarix-memarlıq və etnoqrafiya qoruğu elan edilmişdir. Bu da kəndin qədim memarlığının və mədəni ənənələrinin qorunmasına xidmət edir. Dövlət başçısının diqqət və qayğısı həmçinin turizmin inkişafına və yerli əhalinin işlə təmin olunmasına da şərait yaratdı. Belə ki, kənddə köhnə evlər və məktəb bərpa olundu, tarix-etnoqrafiya muzeyi, inzibati binalar tikildi, yeni elektrik və internet xətləri çəkildi. Xınalığın yerli təbiəti bütün sərtliyinə baxmayaraq olduqca valehedicidir və heç də təsadüfi deyil ki, Quba rayonunun əsas görməli yerlərindən biri hesab olunur. Bu qədim kəndin ətrafı hündür dağlar, yaşıl və sulu alp və subalp çəmənlikləri ilə əhatə olunmuşdur. Dağların arasından isə gümüşü bir ip kimi axan Qudyalçay çayı keçir. Onun mənbəyi məhz bu qədim yaşayış məntəqəsindən cəmi bir neçə kilometr yuxarıda yerləşir.
Xınalığın yaxınlığında Şahdağ Milli Parkı yerləşir. Bu sirli və qədim kənd Azərbaycanın ən hündür zirvələri ilə əhatə olunmuşdur. Bu zirvələr Xınalığın ətrafında bir neçə kilometr radiusda yerləşir: Bazardüzü (4466 m), Şahdağ (4243 m), Tufandağ (4206 m), Babadağ (3629 m). Elə buna görə də, çox qədim dövrlərdən bəri yerli sakinlər özlərini dünyanın zirvəsində hiss ediblər. Təəccüblü deyil ki, bibliyada qeyd olunan peyğəmbər Nuhun hekayəsi bu ərazi ilə əlaqələndirilir. Xınalıq sakinlərinin inancına görə, Nuhun gəmisinin dayandığı yer məhz bu dünyanın ən uca zirvələri sayılan dağlardır.
Xınalığın düz qarşısında yerləşən bir zirvə – yerli əhali tərəfindən “Qiblə” adlandırılan Xınalıq zirvəsi – xüsusilə maraq doğurur. Bu ad ona, İslamın müqəddəs məkanları istiqamətində yerləşdiyinə görə verilmişdir.
Xınalıqdan bir qədər yuxarıda bir neçə mağara və qrot da yerləşir (Qırx Əbdal mağarası, Qara mağara). Həmçinin burada bir şəlalə də var, lakin bu yerlərə çətin çıxış imkanları səbəbindən çatmaq çox çətindir. Buna baxmayaraq, bu mağaraları görmək istəyən turistlərin sayı az deyil.
Xınalığa aparan yol isə olduqca çətin keçilən, lakin füsunkar mənzərəyə malikdir. Bu yol gözəl kanyonlardan, dolama yollar və təhlükəli dağ keçidlərindən keçir. Elə bu xüsusiyyətlər də Xınalığı turistlər üçün, xüsusilə də ekstremal təcrübə və adrenalin axtaranlar üçün daha da cəlbedici edir.
Çətin keçilən bir ərazidə yerləşdiyindən Xınalığa Böyük Qafqazın qədim kəndlərinə xas olan arxaik yerli memarlıq üslubunu qoruyub saxlamaq müyəssər olmuşdur. Dağın zirvəsində yerləşən Xınalıqda evlər bir-birinə sıx şəkildə bitişik tikilmiş, mərtəbə-mərtəbə bir-birinin üstünə düzülərək sanki evlərdən ibarət süni bir piramida forması yaratmışdır.
Xınalıq evlərinin tikintisində qədim ustalar əsasən çay və dağ mənşəli yonulmuş daşlardan istifadə etmişlər. Kənddə çoxlu bulaqlar mövcuddur, lakin buna baxmayaraq, dağ çaylarından su boru xətləri çəkilərək bütün Xınalıq əhalisi içməli su ilə təmin olunmuşdur.
Kəndin ən yüksək nöqtəsində qədim Cümə məscidi yerləşir. Bu məscidin önündə daşlarla düzülmüş kiçik bir terras yerləşir (şəkil 2). Məscid düzbucaqlı formadadır və düz damla örtülüb. Damı kiçik taxta sütunlarla dəstəklənir. Bu sütunların yuxarı hissəsi incə oyma naxışlarla bəzədilmişdir. Bu naxışlar əsasən müxtəlif ölçülü dairələrdən ibarətdir və alimlərin fikrincə, günəş, ay və ulduzları simvolizə edir.
Xınalıq sakinləri hesab edirlər ki, bu məscid Şimali Azərbaycanda və Cənubi Dağıstanda İslamı təbliğ edən əfsanəvi ərəb missioneri Əbu Müslim tərəfindən əsaslandırılıb. Tədqiqatçıların fikrincə isə, Cümə məscidi daha qədim bir bütpərəst məbədin yerində inşa olunub. Bu məbəd çox güman ki, Qafqaz Albaniyasının qədim tayfaları tərəfindən əsas ilahə hesab edilən Ay tanrısı və ya Selena’ya həsr olunmuşdur.
Bəzi tədqiqatçılar ehtimal edirlər ki, bu məbəd müəyyən dövr ərzində zərdüştilik dininin tərəfdarları üçün də ibadət yeri olmuş ola bilər, lakin bu nəzəriyyəni təsdiqləyən sübutlar hələ tapılmayıb. Qədim dövrlərdə bir dinin ibadətgahının digər bir dinin dini mərkəzinin yerində tikilməsi adi hal sayılırdı və bu, bir dinin digərinə qalib gəldiyini simvolizə edirdi.
Xınalıqda yerli memarlıq üslubunda inşa olunmuş etnoqrafiya muzeyi də mövcuddur. Xınalıq çox qədim bir yaşayış məskənidir. Onun yaranması Qafqaz Albaniyası dövrünə — təxminən 2000 il əvvələ təsadüf edir. Lakin alimlərin fikrincə, xınalıqlılar etnos olaraq təxminən 4000 illik bir tarixə malikdir. Bu qənaətə alimlər xınalıqlılara məxsus dilin xüsusiyyətlərini öyrənərək gəlmişlər. Onların dili təxminən Tunç dövründə formalaşmışdır.
Antik mənbələrdə Qafqaz Albaniyasının qədim sakinləri sırasında “qat”, “kat” və ya “kət” adlı tayfalar barədə məlumatlar yer alır. Xınalıqlılar öz vətənlərini “Kətş” (və ya “Kətç”) adlandırır, özlərini isə “kattidur” deyə çağırırlar. Alimlərin fikrincə, xınalıqlılar çox güman ki, “kat” və ya “kət” tayfasına mənsub olmuşlar və onların ulu babaları Qafqaz Albaniyasının şimal-qərb sərhədlərində — Xeni, Hereti, Bəd kimi bölgələrdə (təxminən müasir Şəki yaxınlığında) yaşamışlar.
Bəzi ehtimallara görə, bu tayfa düşmən tayfaların və ya işğalçıların hücumlarından müdafiə olunaraq Tufan dağını keçmiş, Böyük Qafqaz sıra dağlarının o biri üzünə adlamış və yeni yaşayış məskəni – Xınalığı yaratmışdır. “Xınalıq” toponimi də çox güman ki, vaxtilə Şəki yaxınlığında mövcud olmuş “Xeni” adlı mahal və ya kiçik şəhərdən miras qalmışdır.
Xınalığın özündə və ətrafında müxtəlif dövrlərə aid çoxsaylı qədim qəbiristanlıqlar aşkar edilmişdir. Arxeoloji baxımdan ən maraqlı tapıntılar isə kəndin ərazisində Turizm Agentliyinin apardığı tikinti-bərpa işləri zamanı təsadüfən aşkar edilmiş olduqca qədim insan qəbirləridir. Bu tapıntılar səbəbilə dərhal alimlər, tarixçilər və arxeoloqlar dəvət olunmuşdur. Onların arasında Azərbaycan tarixşünaslığının və arxeologiyasının görkəmli nümayəndələrindən biri, fəlsəfə doktoru, tanınmış tarixçi İdris Əliyev də var idi.
Bu qəbiristanlıqlarda aşkarlanmış sənət əşyaları və silahlar öz ustalıqla hazırlanması və sirli mənşəyi ilə alimləri heyrətləndirmişdir. Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, bu qədim kənd hələ də bir çox sirri öz qoynunda gizlədir, lakin onların ən böyüyü — Xınalığın Qızılqaya zirvəsində necə və niyə məhz burada yaranmasıdır.
Qədim qəbiristanlıqlarla yanaşı, Xınalığın yaxınlığında yerləşən Qara mağarada da qədim insan izlərinə rast gəlinmişdir. Yaxın zamanda bu mağarada arxeoloji qazıntılar aparılacaq və bu tədqiqatlar bölgənin tarixindəki boşluqları doldurmağa kömək edəcək.
Xınalığın ən böyük sirrlərindən biri yerli əhalinin danışdığı dildir. Xınalıqlılar bu dilə “kətş mitsu” və ya “kətş mitsl” deyirlər; bu dilə həmçinin “xınalıq dili” və ya “kətiş dili” də deyilir. “Kətiş mitsl” elə bir dildir ki, özü-özlüyündə təkcə bir ünsiyyət vasitəsi deyil, həm də digər dünya dilləri arasında öz nadirliyi ilə seçilən dil kimi turistik baxımdan bir növ görməli obyekt hesab oluna bilər. Hətta qonşu kəndlərdə belə bu dilə bənzər heç bir dil və ya dialekt yoxdur.
Araşdırmalar göstərir ki, xınalıq dili Qafqaz Albaniyasına məxsus dillərin dialektlərindən formalaşaraq yaranmışdır. Dilçilərin fikrincə, xınalıq dilinin yaşı təxminən 4000 ildir və bu dilin bu günə kimi yaşamış heç bir “qohumu” yoxdur.
Azərbaycanlı dilçilər xınalıq dilini Nax-Dağıstan dilləri ailəsinin “Şahdağ qrupu”na aid edirlər (bu qrupa xınalıq, buduq, qrız dilləri daxildir; cək, xaput və ergüc dilləri isə qrız dilinin dialektləri sayılır). Bəzi dilçilər isə xınalıq dilinin fonetik və morfoloji xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq onu ümumiyyətlə Nax-Dağıstan dilləri ailəsində ayrıca bir qola ayırmağı təklif edirlər.
Bundan əlavə, “kətş mitsl”in mürəkkəb morfoloji quruluşu bu dili öyrənməyi olduqca çətinləşdirir. Xınalıq dilində 14 hal mövcuddur, təkdə olan isimlər dörd müxtəlif razılaşdırma sinfinə malikdir, feil sistemi isə çox inkişaf etmişdir: müxtəlif əmr şəkilləri mövcuddur, dörd cins kateqoriyası var (kişi, qadın, orta və cansız əşyalar üçün).
Bütün bunlardan əlavə, bu dildə şəkilçilər vasitəsilə hal, say, zaman, mənsubiyyət, çoxluq, miqdar və say anlayışları ifadə olunur. Dilin mürəkkəbliyi, xüsusilə feil sisteminin çətinliyi ilə daha da artır. Belə ki, müxtəlif yaş və cins qrupları üçün ayrı-ayrı feil formaları mövcuddur. Məsələn, “o gəldi” ifadəsini xınalıq dilinə tərcümə etdikdə, yaş və cinsdən asılı olaraq bu ifadənin bir neçə fərqli tərcüməsi ola bilər – çünki hər yaş və cins üçün ayrıca feil forması işlənir.
“Kətş mitsl”in bu cür incəliklərini və özəlliklərini nəzərə aldıqda demək olar ki, xınalıq dili təkcə “Şahdağ qrupu” dilləri içində deyil, ümumiyyətlə Azərbaycanda ən çətin başa düşülən və öyrənilməsi ən müşkül olan dil sayılır. Bu isə Xınalığı və onun unikal dilini turistlər üçün daha da cəlbedici edir.
Hazırda bu dildə — “kətş mitsl”də — təxminən 1000 nəfər danışır.
Yerli əlifba, əsasən Xınalıq dilinin fonetik sistemi üzərində qurulmuşdur. “kətş mitsl”də 77 səslik sistem mövcuddur: bunlardan 59‑u samit, 18‑i sait səsdir. Bəzi samitlər iki və daha çox hərfdən ibarət ligaturalarla göstərilir. 1972‑ci ildə Aleksey Kibrik (S.Kodzasov və I.Olovyannikova ilə birgə) tərəfindən hazırlanan «Fragments of the Grammar of the Khinalug Language» (“Xınalıq dilinin qrammatikasının fraqmentləri”) adlı əsərdə latın transliterasiyası əsasında 63 hərfdən (54 samit və 9 sait) ibarət əlifba təklif edilmişdi.
2007‑ci ildə Xınalıq kəndində dilin əlifbası üzrə komissiyanın iclasında (komissiyada Moskva Dövlət Universiteti‑nin linqvistləri və yerli orta məktəbin müəllimləri iştirak edirdi) latın qrafikasına əsaslanan Xınalıq əlifbası qəbul olunmuşdur.
2013‑cü ildə isə Frankfurt Universitetinin Xınalıq fonetikası üzrə araşdırmalarına əsasən yeni variant — 49 hərfdən (41 samit və 8 sait) ibarət əlifba hazırlanmış və hazırda bu əlifba “kətş mitsl”in öyrənilməsinin əsası kimi qəbul edilir. Bir sual yarana bilər: Xınalıqlılar latın qrafikalı rəsmi əlifba qəbul edilməmişdən əvvəl nə yazı sistemindən istifadə edirdilər? Erkən orta əsr müəlliflərinin yazılı mənbələrinə görə, V əsrin əvvəllərində əlifba yaranmazdan əvvəl albanlar başqa bir əlifbaya malik idilər. Lakin “kətş” (Xınalıq) dilinə məxsus yazılı nümunələr — hətta ərəb əlifbası əsasında — qorunub saxlanmamışdır və ya ümumiyyətlə mövcud olmamışdır.
Qafqaz‑Alban əlifbası (təxminən 52 hərfdən ibarət, gargar və ya udin dilləri əsasında) Xınalıqda, yaxud “şahdağ qrupu”na daxil olan kəndlərdə və hətta Dağıstan kəndlərində aşkar edilməmişdir. Alimlərin fikrincə, Xınalıqların ulu babaları Qafqaz sıra dağlarının o biri üzündə — Şəki və Qəbələ yaxınlığında — yaşamışlar.
Ehtimal olunur ki, Qafqaz Albaniyasının dövlət mərkəzi Qəbələdən Bərdəyə köçdükdən və xristianlıq Qafqaz sıra dağlarının cənubunda dərin kök saldıqdan sonra, Xınalıqların öncülləri qədim din – astrolatriya (ulduzlara, Aya, Günəşə ibadət) dinini qoruyaraq tarixi vətənlə əlaqəni zəiflətmişlər. Beləliklə, Xınalıqların öncülləri IV əsrdə Qafqaz Albaniyasının xristian dəyərlərini qəbul etməmişlər və yeni alban əlifbası burada geniş yayılmamışdır.
Lakin Xınalıqda aparılmış bəzi maraqlı tapıntılar yeni suallar yaradır: yerli etnoqrafiya muzeyində naməlum runlarla təsvir olunmuş bir lövhə saxlanır, həmçinin kəndin Cümə məscidinin divarlarından birinin kərpic düzümündə oxşar runlarla daşlar yerləşdirilmişdir. Bu Xınalıq runları özünün sirli təbiəti ilə turistlərin diqqətini cəlb edir və bir növ əlavə görməli obyektə çevrilmişdir.
Xınalıqda və onun ətrafında aparılan qazıntılar zamanı çoxsaylı incəsənət nümunələri aşkar edilmişdir ki, bu da göstərir ki, coğrafi izolyasiya və qapalı həyat tərzinə baxmayaraq, Xınalıqların öncülləri estetikaya sevgisiz olmayıb. Hətta bu gün də bir çox Xınalıq ailəsinin evində qədim əşyalar, antikvar nümunələr və tətbiqi incəsənət əsərləri qorunub saxlanılır. Bu əşyaların bir qismi qədim dövrlərdə qonşu kəndlərlə barter mübadiləsi vasitəsilə əldə edilmiş və ya Xınalıqla ticarət əlaqələri olan tacirlərdən alınmışdır.
Lakin Xınalıqda tapılmış və hələ də Xınalıqlar tərəfindən istifadə edilən əşyaların çoxu yerli ustaların əl işləridir. Yəni Xınalıq yerli səviyyədə incəsənət mərkəzinə çevrilmişdir. Burada silah işi, xalça toxuculuğu, keramika sənəti, dəri emalı, yun əl işləri geniş inkişaf etmişdir. Xüsusilə xalça toxuculuğu və yun əl işləri heyrət doğurur.
Xınalığı ziyarət edən turistlər yerli ustaların gözəl işlərini — bu yerlərə xas naxışlarla və simvollarla hazırlanmış nümunələri — satın ala bilərlər. Həmçinin çox zaman istifadə olunmuş ev əşyaları və bəzək əşyaları etnoqrafiya muzeyinə təhvil verilmişdir, burada hər kəs onları görə bilər. Xüsusi olaraq, yerli intellektual Hacıbaba Badalovun şəxsi antikvar kolleksiyası çox maraqlıdır: qədim dövrlərdən qalmış ev əşyaları, incəsənət nümunələri və fosillər (ətrafda nadir deyil) topladığı bu kolleksiyada xalçalar, antik əşyalar, musiqi alətləri, numizmatika ilə yanaşı nadir işlənmiş soyuq silahlar — monqol qılıncı, Roma qladiusu, nadir işlənmiş xəncərlər, sablələr, bıçaqlar — da mövcuddur. Qəlbi vətəni olan Xınalığa bağlı olan Hacıbaba Badalov bütün gələn turistlərə böyük təəssüratla öz şəxsi kolleksiyasını nümayiş etdirir, qədim Xınalığın tarix və mədəniyyəti ilə fəxr edir.
Xınalıq dünyanın hər yerindən gələn minlərlə turist üçün ən sirli və cəlbedici məkanlardan biri olaraq qalır. Onun asketik, lakin eyni zamanda möhtəşəm təbiəti heç kəsi laqeyd qoymur. Coğrafi yerləşmənin çətinliyinə baxmayaraq, bu qədim və gözəl dağlıq ölkəyə ekstremal səyahət həvəskarları belə — hətta sərt yerli qış günlərində belə — xoş gəlirlər. Xınalıqların həyat tərzi əsrlər boyunca demək olar dəyişməyib və bir çox qədimliksevərlər üçün olduqca cəlbedicidir. Kütləvi urbanizasiya və qloballaşma dövründə insanlar köhnəyə üz tutmaq, min illik tarixə sahib özünəməxsus mədəniyyəti tanımaq və az‑müddətli olsa da Xınalığın həyatına — bütün çətinlikləri və gözəllikləri ilə birlikdə — qoşulmaq istəyirlər.
Heç də təsadüfi deyil ki, UNESCO‑nun 45‑ci sessiyasında “Mədəni Landşaft” nominasiya çərçivəsində Xınalıq kəndi, onun körpə yay və qış yaylaqları və “Köç‑Yolu” adlanan 200 km uzunluğunda mal‑çıxarış marşrutu ilə birlikdə Dünya İrs Siyahısına daxil edilmişdir.
Ceyhun İsmayılov
Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru
Basqal Dövlət Tarix-Mədəniyyət Qoruğu
Direktor
21 Oktyabr 2025, 22:01 - 181
Paylaş: