Quba soyqırımı Memorial Kompleksi

Quba Soyqırımı Memorial Kompleksi Azərbaycan tarixinin ən qanlı və faciəli səhifələrindən biri olan 1918-ci il qətliamlarının xatirəsinə ucaldılmış monumental abidə nümunəsidir. Kompleks, bolşevik-erməni silahlı qüvvələrinin Quba və ətraf bölgələrdə dinc azərbaycanlılara qarşı həyata keçirdikləri kütləvi qırğınları əbədiləşdirmək, bu dəhşətli hadisələr haqqında həqiqətləri gələcək nəsillərə çatdırmaq məqsədi daşıyır. 2007-ci ildə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı aşkarlanan kütləvi məzarlıqlar bu cinayətin miqyasını, qəddarlığını və planlı şəkildə həyata keçirildiyini aydın şəkildə üzə çıxarmış və memorial kompleksinin yaradılmasını zəruri etmişdir.

XX əsrin əvvəlləri Cənubi Qafqazda siyasi və etnik qarşıdurmaların ən gərgin mərhələsi idi. Bu dövrdə bölgədə hakimiyyət uğrunda mübarizə, bolşevik ideologiyasının yayılması və erməni millətçi təşkilatlarının silahlı dəstələrinin fəaliyyəti yerli əhaliyə qarşı kütləvi zorakılıqlara səbəb olmuşdu. 1918-ci ildə Bakı Soveti–bolşevik-daşnak birləşmələri Azərbaycan əhalisinə qarşı sistemli şəkildə qırğınlar törətmiş, məqsəd milli müqaviməti zəiflətmək, bölgədə demoqrafik vəziyyəti dəyişmək və strateji ərazilərə nəzarəti ələ keçirmək olmuşdur.

Quba qəzası həmin dövrdə bu silahlı dəstələrin ən amansız hücumlarına məruz qalan bölgələrdən biri olub. Tarixi mənbələrə, arxiv sənədlərinə və şahid ifadələrinə əsasən, Quba şəhəri və ona yaxın kəndlərdə minlərlə dinc sakin amansızlıqla qətlə yetirilmişdir. Qoca və xəstə insanlar belə qırğından xilas olmamış, qadınlar və uşaqlar xüsusi qəddarlıqla öldürülmüş, yüzlərlə ev, təsərrüfat və yaşayış məntəqəsi yandırılaraq tamamilə məhv edilmişdir. Hadisələrin miqyası o qədər geniş olmuşdur ki, qısa müddət ərzində bütöv kəndlər xəritədən silinmiş, sağ qalanlar isə didərgin düşmüşdür.

Bu qırğınların planlı şəkildə həyata keçirildiyini sübut edən faktlardan biri də sonrakı illərdə Qubada aşkarlanan kütləvi məzarlıqlardır. Bölgədə aparılan arxeoloji və antropoloji tədqiqatlar zamanı üzə çıxan insan qalıqları—kəsilmiş kəllələr, yandırılmış sümüklər, qadın və uşaqlara məxsus qalıqlar—1918-ci il soyqırımının xüsusi qəddarlıqla icra olunduğunu təsdiq edir. Bu tapıntılar bir daha sübut edir ki, Quba hadisələri yalnız lokal qarşıdurma deyil, bütöv bir etnosu məhv etməyə yönəlmiş məqsədli və düşünülmüş hərbi-siyasi cinayətdir.

Bu hadisələr xalqımızın tarixində dərin iz buraxmış və soyqırımı aktı kimi qiymətləndirilmişdir. Məhz bu məqsədlə 30 dekabr 2009-cu ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev erməni millətçilərinin ölkəmizə qarşı ərazi iddialarını, təcavüz və kütləvi qırğın siyasətini dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq, gələcək nəsillərin milli yaddaşını qorumaq və soyqırımı qurbanlarının xatirəsini əbədiləşdirmək məqsədilə Quba şəhərində “Soyqırım Memorial Kompleksi”nin yaradılması haqqında sərəncam imzalamışdır.

2013-cü il sentyabrın 18-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev və birinci xanım Mehriban Əliyeva Quba Soyqırımı Memorial Kompleksinin açılışını etmişlər.

Memorial kompleksin memarlıq kompozisiyası üç əsas hissədən ibarətdir: sivri uclu bıçaqları xatırladan iki konstruksiya – giriş və çıxış hissələri, həmçinin mərkəzdə yerləşən qara xatirə daşının qoyulduğu əsas zal. Konstruksiyaların iti ucları faciənin kəskin ağrısını simvolizə edir; bu ucların torpaq altından üzə çıxması isə tarixi həqiqətlərin heç zaman gizli qala bilməyəcəyini ifadə edir. Abidənin bütövlükdə brutto-betondan hazırlanması və dizaynda hər cür dekorativ bəzək elementindən imtina olunması matəm sükutunu, kədərin ağırlığını və yaddaşın təmizliyini təcəssüm etdirir.

Abidə-muzeyin ekspozisiyasında 1918-ci il mart–iyul aylarında Bakı quberniyasının beş qəzasında – Bakı, Şamaxı, Quba, Cavad və Göyçayda müsəlman əhalinin soyqırımı tarixi əks olunub. 19 bölmədən ibarət ekspozisiya Azərbaycan, rus və ingilis dillərində təqdim olunur. Sərgi əvvəlcə 1918-ci il hadisələrindən əvvəlki Qubanın dinc həyatını əks etdirən fotoşəkillərlə başlayır. Burada qədim Quba mühitini, yanaşı yaşayan azərbaycanlı, ləzgi, yəhudi və digər xalqların nümayəndələrini, müxtəlif sosial təbəqələrə aid insanların gündəlik həyatını canlandıran fotolar nümayiş etdirilir.

Ekspozisiya unikal arxiv sənədləri ilə də zəngindir. Burada 1918-ci il qırğınlarından sonra cinayətlərin araşdırılması məqsədilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının yaradılması haqqında qərar və komissiyanın sənədləri, 1918–1920-ci illərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ərazisini əks etdirən nadir məzmunlu xəritə, eləcə də ümummilli lider Heydər Əliyevin soyqırımı barədə imzaladığı sərəncam sərgilənir.

Müxtəlif qəzalarda baş vermiş soyqırımlar zamanı kütləvi şəkildə xüsusi qəddarlıqla öldürülmüş insanların əksəriyyəti yandırılmış, dənizə və ya quyulara atılmış, bu səbəbdən onların dəfn olunması mümkün olmamışdır. Zalın mərkəzində belə qurbanların xatirəsinə qara mərmər xatirə daşı ucaldılmışdır.

Muzey kompleksində məlumat mərkəzi, zəngin fonda malik kitabxana, kompüterlərlə təchiz edilmiş oxu zalı fəaliyyət göstərir. Kompleksin ərazisində Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı ucaldılıb. Geniş həyətyanı sahədə isə Qubanın rəmzi olan alma ağaclarından ibarət bağ salınmışdır. Muzeydə hər bir qəzanın tarixi faciəsi ayrıca bölmələrdə zəngin fotoşəkillər, arxiv sənədləri, statistik məlumatlar və diaqramlarla təqdim edilir. Bütün informasiya üç dildə – Azərbaycan, rus və ingilis dillərində – hər bölmənin qarşısında quraşdırılmış elektron məlumat bazasında öz əksini tapır.

Quba soyqırımını əks etdirən sənədli film də muzey zalında fasiləsiz olaraq nümayiş etdirilir. Ekspozisiyanı müasir incəsənət nümunəsi – nəhəng metal lövhə üzərində təsvir olunmuş insan sifətləri tamamlayır. Bu kompozisiya tarixin qan yaddaşına hopmuş hadisələrə bu günün baxışını və müasir dövrün faciəyə münasibətini simvolik şəkildə ifadə edir. Zalın çıxış hissəsi 1918-ci ildə Qafqaz İslam Ordusu tərəfindən Bakının azad edilməsini əks etdirən fotoşəkillərlə tamamlanır.

Quba Soyqırımı Memorial Kompleksi Azərbaycan xalqının XX əsrin əvvəllərində üzləşdiyi dəhşətli faciələrin unudulmaması, tarixi həqiqətlərin gələcək nəsillərə ötürülməsi və milli yaddaşın qorunması baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyan bir mədəni-tarixi məkandır. Burada sərgilənən arxiv sənədləri, fotoşəkillər, antropoloji tapıntılar və sənədli materiallar 1918-ci ildə baş vermiş soyqırımın planlı şəkildə həyata keçirildiyini, yüzlərlə günahsız insanın yalnız milli mənsubiyyətinə görə qətlə yetirildiyini bir daha sübut edir.

Kompleks həm də dünya ictimaiyyətinə Azərbaycan xalqının üzləşdiyi tarixi ədalətsizlikləri çatdırmaq, insanlıq əleyhinə törədilmiş cinayətlərin yenidən təkrarlanmaması üçün xəbərdarlıq missiyasını daşıyır. Bu məkan ziyarətçilərə yalnız bir muzey təəssüratı deyil, həm də düşünmək, xatırlamaq və gələcəyə daha məsuliyyətlə yanaşmaq üçün mənəvi bir çağırışdır.

Quba Soyqırımı Memorial Kompleksi – keçmişi unutmamağın, şəhidlərin xatirəsinə ehtiramın və tarixi həqiqətlərin beynəlxalq səviyyədə tanıdılmasının rəmzi kimi yaşamaqda davam edir. Bu kompleks xalqımızın yaddaşında əbədi olaraq silinməz bir iz qoymuş faciənin simvolu olmaqla yanaşı, həm də sülhün, birliyin və tarixi ədalətə çağırışın müasir təcəssümüdür.

Günay Rzayeva

12 Dekabr 2025, 18:59 - 9