İqlim dəyişikliyinin tarixi abidələrimizdə izləri

Hazırda iqlim dəyişmələri dünyanı narahat edən qlobal problemlərdən biridir. Məlum olduğu kimi, XVIII əsrdən etibarən başlayan sənayeləşmə dövründən, xüsusən də XX əsrin ortalarından sonra Yer kürəsinin iqlim sisteminə çox böyük mənfi təsirlər göstərilmiş, digər atmosfer tullantıları ilə yanaşı, istixana effekti yaradan qazların qlobal miqyasda sürətli artımı baş vermişdir.
Bu artımın nəticələrinə qütb buzlaqlarının əriməsi, dəniz səviyyəsinin qalxması, ekstremal hava hadisələrinin tezliyinin artması, kənd təsərrüfatı istehsalında dəyişikliklər və biomüxtəlifliyə mənfi təsirlər daxildir.
İqlim dəyişmələri insan inkişafına bir başa təhlükədir. İqlim dəyişmələri dünyanın bütün ölkələrində və hər kəsə təsir göstərir. Lakin dünyanın yoxsul insan təbəqələri iqlim dəyişmələrinə daha həssasdırlar. Onlar təhlükənin bir addımlığında dayanır və ona qarşı mübarizə aparmaq üçün çox az resursa malikdirlər. İqlim dəyişmələri Minilliyin İnkişaf Məqsədlərinə (MİM) nail olmaq yolunda müxtəlif əngəllər yaradır, ölkələr daxili və arasında bərabərsizliyi artırır. Əgər məsələyə vaxtında diqqət yetirilməsə iqlim dəyişmələri gələcəkdə nəinki zəif inkişaf etmiş ölkələri, hətta varlı ölkə və gələcək nəsilləri də ağuşuna alacaqdır.
Dünyada baş verən iqlim dəyişikliyi insan fəaliyyəti (qalıq yanacaq istifadəsi, sənaye fəaliyyəti, meşələrin qırılması və s.) nəticəsində baş verən problem hesab olunur. Beynəlxalq ictimaiyyət qlobal istiləşmənin təsirlərini azaltmaq üçün müxtəlif səylər göstərir. Bu səylərə istixana qazları emissiyalarının azaldılması siyasətləri, təmiz enerji texnologiyalarına investisiyalar, meşələrin qorunması və davamlı kənd təsərrüfatı təcrübələrinin təşviqi kimi tədbirlər daxildir.
Bununla belə, iqlim dəyişikliyi ilə bağlı maarifləndirmə və fəaliyyət hələ də kifayət qədər deyil. Qlobal miqyasda daha əhatəli və effektiv həllər hazırlanmalı və tətbiq edilməlidir. Bundan əlavə, cəmiyyətlərin və ölkələrin iqlim dəyişikliyinin təsirlərinin öhdəsindən gəlmək üçün uyğunlaşması da mühüm məsələyə çevrilir.
Bəs İqlim dəyişikliyinin tarixi abidələrimizdə nə kimi təsirləri var və yarada bilər ?
İqlim dəyişikliyi tarixi abidələrə müxtəlif mənfi təsirlər göstərə bilər və bu təsirlər abidələrin qorunması üçün ciddi risklər yaradır. İqlim dəyişiklikləri nəticəsində yaranan ekstremal hava şəraitləri, məsələn, güclü yağışlar, daşqınlar, fırtınalar və istilik dalğaları tarixi abidələrin strukturunu zəiflədə, materialların korroziyasını sürətləndirə və eroziyanı gücləndirə bilər. Bununla yanaşı, dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi sahilboyu yerləşən abidələri su altında qalma təhlükəsi ilə üz-üzə qoyur. Nəhayət, temperatur və rütubət dəyişikliyi abidələrin içərisində bioloji böyüməyə, göbələk və yosunların yaranmasına səbəb olaraq onları zərərli təsirlərdən qorumağı daha da çətinləşdirir. Beləliklə, iqlim dəyişikliyi tarixi və mədəni irsin saxlanılmasında mühüm maneələr yaradır və bu abidələrin gələcək nəsillərə ötürülməsini təhdid edir.
Bu təsirlər iqlim dəyişikliyinin tarixi və mədəni irs üçün potensial təhlükələrini vurğulayır. Ona görə də iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə apararkən tarixi abidələrin qorunmasına üstünlük vermək vacibdir. Bununla belə, iqlim dəyişikliyi həm də tarixi abidələrin qorunması və bərpası üçün yeni problemlər və imkanlar yarada bilər. Məsələn, köhnə binaları daha yaxından qorumaq üçün iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə strategiyaları hazırlana bilər. Bundan əlavə, tarixi abidələrin bərpası zamanı iqlim dəyişikliyinin təsirləri nəzərə alına və işlərin gələcək nəsillərə daha davamlı ötürülməsi təmin edilə bilər.
Nəhayət, iqlim dəyişikliyi mədəni irsə qarşı həssaslığımızı artıra bilər, çünki iqlim dəyişikliyinin tarixi abidələrə təsiri ilə bağlı aparılan araşdırmalar mədəni irsin qorunması və gələcək nəsillərə ötürülməsi üçün daha çox məlumat və resurslar təqdim edə bilər. Bu araşdırmaların nəticələri tarixi abidələrin necə təsirə məruz qaldığını, hansı şəraitlərdə daha tez zərər gördüyünü və hansı müdafiə tədbirlərinin daha effektiv olduğunu öyrənmək üçün faydalıdır. Belə məlumatlar əsasında, iqlim dəyişikliyi ilə bağlı riski azaltmağa yönəlmiş daha səmərəli siyasət və tədbirlər işlənib hazırlana bilər ki, bu da mədəni irsin uzunmüddətli qorunmasını təmin etməyə imkan verir. Bundan əlavə, bu tədqiqatlar ictimaiyyətin məlumatlılığını və abidələrin qorunmasına olan marağını da artıraraq cəmiyyətin bu sahədə daha fəal iştirakını təşviq edə bilər. Yekunda, iqlim dəyişikliyinə qarşı mübarizə və mədəni irsin qorunması üçün daha çox resurs ayrılması və daha təsirli mühafizə strategiyaları ilə abidələrin davamlılığını gücləndirmək mümkündür.
Bunlara misal olaraq 2014-cü ildə Qobustan Dövlət Tarix və Bədii Qoruğunda iri və dərin çatlarla müşahidə olunan uçqunlar baş vermişdir. Uçqunlar əsasən Kiçikdaş ərazisini əhatə etmişdir. Açılan dərin yarğanlar qoruq ərazisində tarixi abidələri təhlükə altında qoyub.
Qeyd edək ki, Qaradağ rayonu ərazisində, Qobustan qəsəbəsi yaxınlığında yerləşən Qobustan Milli Tarix və Bədii Qoruğu dünyanın ən qədim yaşayış məskənlərindən hesab olunur. Qobustan adının anlamı barədə müxtəlif tədqiqatçılar fərqli fikirlər söyləmişlər və ən çox işlədilən fikir toponimin coğrafi şəraitlə bağlı yaranmasıdır. Həmin fikrə görə Qobustan qobular diyarı, düzenlik, saysız -hesabsız təpələr arasında torpaq uçuntularından əmələ gəlmiş yarğanlar və dərələrdir.
Ayrıca muzeyin də fəaliyyət göstərdiyi qoruqda əsasən mezolit (orta daş dövrü) abidələri sərgilənir. Burada mağaralar, bulaqlar və s. var. Qoruq ərazisində tarixi abidələrin böyük hissəsi Böyükdaş və Kiçikdaş dağında yerləşir. Sakinlər Kiçikdaşdan başlayan sürüşmənin Böyükdaşı da əhatə etməsini istisna etmirlər. Çünki uçqun getdikcə genişlənir.
Digər bir misal “Lahıc” Dövlət Tarix-Mədəniyyət Qoruğudur. Bu qoruq İsmayıllı rayonu Lahıc qəsəbəsinin və Ərəgit kəndinin 80 ha ərazisini əhatə edir. Belə ki bu qoruq 103 tarix-mədəniyyət abidəsinin mühafizəsini həyata keçirir. Hər il yağan güclü yağışlar nəticəsində kəndin içərində olan tarixi evlərə və körpülərə ciddi ziyan vurur. Onların aşınmasına və eroziyasına səbəb olur. Buradakı abidələr arasında su dəyirmanı, körpü, 3 hamam, 5 məscid və 8 daş sütun var. Ərazidə Lahıc sakinlərinin yaşayış evləri də yerləşir. İnsanın yaratdığı abidələr, yaşadığı yerlər zahirən dilsiz olsa da, mövcud durumu ilə bizə çox şey söyləyir. YUNESKO-nun abidələrin və diqqətəlayiq yerlərin mühafizəsi məsələləri üzrə Beynəlxalq Şurasının 1983-cü ildə qəbul edilmiş qərarı əsasən hər il 18 aprel dünyada Beynəlxalq Abidələr və Tarixi Yerlər Günü kimi qeyd olunur. Məqsəd insanların diqqətini abidələrin və tarixi yerlərin qorunmasına yönəltməkdir. UNESCO, UNEP (Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ətraf Mühit Proqramı) və Narahat Alimlər İttifaqının (UCS) araşdırmasına görə, iqlim dəyişikliyi Ümumdünya İrsi obyektləri və abidələri üçün ən əhəmiyyətli risklərdən biridir.
Azərbaycanın bir çox muzeylərində açıq havada nümayiş etdirilən heykəllər mövcuddur. Bu heykəllər muzeyin mədəni irsini daha geniş kütləyə çatdırmaq məqsədi ilə açıq havada yerləşdirilmişdir. Bu, ziyarətçilərə Azərbaycan incəsənətinin gözəlliklərini daha yaxından görmə imkanı verir. Güclü yağışlar və nəm, daş abidələrdə yosunların inkişafına yol açaraq onların səthini korlayır. Bununla yanaşı, havadakı zərərli kimyəvi maddələr metal və daş materiallarla reaksiyaya girərək onların paslanmasına və zərər görməsinə gətirib çıxara bilər. Bütün bu faktorlar bir araya gələrək açıq havada olan abidələrin estetik və tarixi dəyərinin azalmasına səbəb ola bilər və bu abidələrin uzun müddət qorunmasını çətinləşdirir.Beləliklə, bu cür abidələrin qorunması üçün xüsusi tədbirlərin görülməsi vacibdir, çünki bu tədbirlər onların uzun müddət davamlılığını təmin etməyə kömək edir və gələcək nəsillərə ötürülməsinə şərait yaradır.
Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi BMT-nin İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyasına 1995-ci ildə qoşulmuşdur. İlk dəfə 1979-cu ildə keçirilmiş Dünya İqlim Konfransında iqlim dəyişmələri bütün dünya ölkələri üçün təxirəsalınmaz qlobal problem olaraq tanınmış və bu məsələnin həlli istiqamətində beynəlxalq səviyyədə tədbirlərin görülməsi zərurəti vurğulanmışdır. Bu konfransda Qlobal İqlim Proqramı qəbul edilmiş və iqlim dəyişikliyinin təsirlərini azaltmaq məqsədilə qlobal səviyyədə birgə hərəkət planları hazırlanmışdır. Növbəti illərdə bu proqramın icrasına nəzarət etmək və daha geniş tədbirləri müzakirə etmək üçün bir sıra mühüm beynəlxalq konfranslar və sammitlər keçirilmişdir. Bu tədbirlər dünya dövlətlərinin iqlim dəyişikliyi ilə mübarizədə vahid strategiya formalaşdırmaq, qlobal istiləşmə, karbon emissiyaları, enerji səmərəliliyi və ekoloji davamlılıq kimi məsələlərdə birgə yanaşmalar ortaya qoymaq məqsədini daşımışdır. Nəticədə, dünya birliyi iqlim dəyişikliyi ilə mübarizəni daha sistemli və təsirli şəkildə həyata keçirmək üçün hüquqi və elmi əsaslara söykənən bir çox müqavilə və sazişlər imzalamışdır.Ölkəmiz İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyasının Əlavə 1 qrupuna daxil olmayan tam hüquqlu tərəf kimi İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyası qarşısında istilik effekti yaradan qaz tullantılarının kadastrının hazırlanması, müntəzəm olaraq yeniləndirilməsi, milli məlumatlarin hazırlanması kimi öhdəliklər götürmüşdü və bu öhdəliklər sistemli şəkildə yerinə yetirilmişdir.
Bəşəriyyətin qlobal iqlim dəyişikliyi ilə mübarizənin yeni mərhələsinə qədəm qoyduğu indiki şəraitdə, COP 29 konfransı dünya ölkələrinin birgə səylərinin daha da möhkəmlənməsinə və davamlı həllərin tapılmasına şərait yaradacaq. Azərbaycanın bu beynəlxalq tədbirə ev sahibliyi etməsi ölkəmizin ekoloji sabitliyin və yaşıl enerjinin inkişafı sahəsində gördüyü işlərin dünya birliyi tərəfindən yüksək qiymətləndirildiyini göstərir. İqlim dəyişikliyi ilə mübarizənin vacibliyi və təcili tədbirlər tələb etdiyi bir dövrdə, COP 29-un Bakıda keçirilməsi, dünyanın diqqətini bu kritik məsələyə yönəltmək və gələcək nəsillər üçün daha sağlam bir planet qurmaq üçün əhəmiyyətli qərarların qəbul edilməsinə töhfə verəcəkdir. Bu tədbir təkcə ekoloji problemlərin həllində yeni mərhələnin başlanğıcı deyil, həm də qlobal səviyyədə iqlim böhranına qarşı həmrəylik və qarşılıqlı əməkdaşlığın gücləndirilməsinə zəmin yaradacaq.
Bununla əlaqədar olaraq, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin müvafiq Sərəncamına əsasən, 2024-cü il ölkədə "Yaşıl dünya naminə həmrəylik ili" elan edilmişdir. Bu qərar, Azərbaycanın ekoloji davamlılıq və qlobal iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə sahəsində beynəlxalq səylərə verdiyi dəstəyin, həmçinin öz ərazilərində ekoloji balansın qorunması və bərpa işlərinə yönəlmiş siyasətinin bir təzahürüdür. Prezidentin bu sərəncamı, Azərbaycanın təkcə milli səviyyədə deyil, eyni zamanda beynəlxalq miqyasda yaşıl enerji, ekoloji təhlükəsizlik və təmiz texnologiyaların inkişafına olan bağlılığını nümayiş etdirir. Xüsusilə işğaldan azad edilmiş Qarabağ və Şərqi Zəngəzur bölgələrinin "yaşıl enerji zonası" elan edilməsi, bu ərazilərdə ekoloji dayanıqlığı təmin etmək və yenilənə bilən enerji mənbələrindən istifadəni artırmaq istiqamətində aparılan işlərin mühüm hissəsi kimi ön plana çıxır. "Yaşıl dünya naminə həmrəylik ili" çərçivəsində ekoloji təmiz texnologiyaların tətbiqi, yaşıl enerji istehsalı və ekosistemin bərpası kimi sahələrdə bir çox layihələr həyata keçiriləcəkdir ki, bu da Azərbaycanın ekoloji məsələlərə dair dünya birliyi ilə həmrəy olduğunu bir daha sübut edir.
Tarixi abidələrimizin qorunması və gələcək nəsillərə çatdırılması sahəsində dövlətimizin başçısı İlham Əliyevin, Azərbaycanın Birinci vitse-prezidenti, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban Əliyevanın ölkə daxilində və xaricində həyata keçirdikləri böyük işlər hər kəs üçün ən gözəl örnəkdir. Azərbaycan rəhbərliyinin böyük diqqət və qayğısı sayəsində ölkəmizdə tarixi abidələrin tədqiqi, mühafizəsi və bərpası, mədəni irsin qorunması və zəngin mədəniyyət nümunələrinin beynəlxalq aləmdə təbliği istiqamətində genişmiqyaslı işlər həyata keçirilir. Dövlətin bu sahəyə ayırdığı resurslar və diqqət, tarixi-mədəni irsin bərpasını və gələcək nəsillərə çatdırılmasını təmin edir. Azərbaycanın qədim şəhərləri, tarixi məkanları, unikal memarlıq abidələri və milli-mədəni dəyərləri dünyanın müxtəlif ölkələrində keçirilən sərgi və layihələr vasitəsilə təqdim olunur. Eyni zamanda, UNESCO kimi nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlarla sıx əməkdaşlıq nəticəsində Azərbaycan mədəni irsi beynəlxalq səviyyədə tanınır və qorunur. Bütün bu addımlar Azərbaycanın öz zəngin mədəniyyətini qlobal dünyaya tanıtmaqla yanaşı, həm də ölkənin mənəvi dəyərlərinin və tarixi irsinin beynəlxalq aləmə inteqrasiyasını gücləndirir. Bu proses, Azərbaycanın təkcə iqtisadi və siyasi sahələrdə deyil, eyni zamanda mədəniyyət sahəsində də beynəlxalq arenada öz mövqeyini möhkəmləndirməsinə xidmət edir. Azərbaycanın dünya mədəniyyət xəzinəsinə töhfələri, ölkənin öz dəyərlərinə sadiqliyini nümayiş etdirməklə yanaşı, onun qlobal inteqrasiyada mədəni körpü rolunu oynadığını göstərir. Bu, həm də Azərbaycanın sivilizasiyalar və mədəniyyətlər arasında dialoq təşəbbüslərində fəal iştirakını gücləndirir və ölkəmizin dünya birliyi ilə daha dərin mədəni əməkdaşlıq qurmasına imkan yaradır.