Zəngəzur qorxusu: İranın narahatlığı nədən doğur?

Zəngəzur dəhlizi layihəsi — Azərbaycanın əsas ərazisini Naxçıvanla birləşdirən və Ermənistan ərazisindən keçməsi nəzərdə tutulan strateji bir nəqliyyat dəhlizidir. Bu dəhlizin açılması bölgədəki geosiyasi balanslara birbaşa təsir göstərə bilər. İran isə bu layihəyə müxtəlif səbəblərdən qarşı çıxır. Bu səbəbləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

1. Geosiyasi balansın dəyişməsi qorxusu

Zəngəzur dəhlizinin açılması Azərbaycanın Naxçıvanla birbaşa quru əlaqəsini təmin edəcək. Bununla yanaşı, Türkiyə ilə Orta Asiya ölkələri arasında fiziki bağlantı möhkəmlənəcək və Türk Dövlətləri Təşkilatının bölgədəki təsir dairəsi genişlənəcək. İran isə Türkiyə-Azərbaycan tandeminin güclənməsini öz strateji maraqlarına zidd hesab edir və bu prosesin qarşısını almağa çalışır.

2. İqtisadi və nəqliyyat üstünlüklərinin itirilməsi

Hazırda İran Azərbaycanla Naxçıvan arasında yük və sərnişin daşımalarında əsas tranzit ölkə rolunu oynayır. Zəngəzur dəhlizi işə düşərsə, İran bu tranzit gəlirlərinin əhəmiyyətli hissəsini itirə bilər. Eyni zamanda, bu dəhliz Orta Asiya ilə Avropa arasında alternativ ticarət və nəqliyyat marşrutu kimi çıxış edərək İranın təşviq etdiyi Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizinin əhəmiyyətini azalda bilər.

3. Etnik və milli təhlükəsizlik narahatlıqları

İran ərazisində milyonlarla etnik azərbaycanlı yaşayır. Rəsmi Tehran, Türk dövlətləri arasında daha sıx əməkdaşlıq və inteqrasiyanın, o cümlədən Zəngəzur dəhlizinin açılmasının, İran türkləri arasında milli şüurun artmasına səbəb olacağından narahatdır.

4. Qərb-Rusiya balansında öz mövqeyini qorumaq cəhdi

Zəngəzur dəhlizi həm də Qərb üçün alternativ enerji və nəqliyyat marşrutu kimi əhəmiyyət kəsb edə bilər. İran Qərbin regionda təsir imkanlarının genişlənməsini istəmir, eyni zamanda Rusiyanın bölgədəki mövqeyinin zəifləməsi ehtimalına qarşı ehtiyatlı davranır. Maraqlıdır ki, bəzi hallarda Tehran bu məsələdən Rusiya ilə danışıqlarda siyasi təzyiq vasitəsi kimi də istifadə etməyə çalışır.

5. Ermənistanla münasibətlər faktoru

İran son illərdə Ermənistanla strateji tərəfdaşlığını dərinləşdirib. Ermənistanın iqtisadi və siyasi təcrid vəziyyəti İran üçün bu ölkədə təsir imkanları qazanmaq baxımından fürsət yaradır. Lakin Zəngəzur dəhlizinin açılması Ermənistanın alternativ nəqliyyat yollarına çıxışını asanlaşdıracaq və nəticədə İrana olan asılılığı azalda bilər.

Nəticə: İran üçün Zəngəzur dəhlizi sadəcə bir nəqliyyat layihəsi deyil, regionun gələcək geosiyasi mənzərəsini dəyişdirə biləcək strateji bir risk olaraq dəyərləndirilir. Bu səbəbdən Tehran bu prosesə qarşı müxtəlif siyasi, diplomatik və regional alətlərlə müqavimət göstərməyə çalışır.

Ruslan Eldaroğlu, jurnalist